عسل واژه ای عربی است که در فارسی آن را انگبین می گویند.[1] در قرآن کریم نیز از عسل، به عنوان موهبت الهی و شفا بخش یاد شده و حتی یک سوره به نام زنبور عسل (نحل) اختصاص یافته است:

و أَوْحی رَبُّکَ إلَی النَّحْلِ أنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بیوتاً ومِنَ الشَّجَرِ وَمِمّا یَعْرِشُون* ثُمّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ فَاسلکُی سُبُل رَبِّکِ ذُلَلاً یخْرُجُ مِنْ بُطُونَها شَراب مَخْتَلِف ألوانُهُ فِیهِ شِفاء لِلنّاسِ إنِّ فِی ذلِکَ لآیة لِقَوْمٍ یتَفَکَّرون. (نحل: 68 و 69)

و پروردگار تو به زنبور عسل وحی کرد: «از کوه ها و درختان و داربست هایی که مردم می سازند، خانه هایی برگزین. سپس از شیره گل ها بخور و راه هایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده است، به­راحتی بپیما. از درون شکم آنها، نوشیدنی با رنگ های مختلف بیرون می آید که در آن، شفا برای مردم است. به یقین، در این امر، نشانه روشنی است برای آنان که می اندیشند.»

خداوند متعال، عسل را شفا برای مردم می داند و این امر را نشانه روشنی برای اندیشمندان می شمارد.

احادیث

پیامبر خدا(ص) [2]

عسل، درمان است.

بر شما باد دو درمان: عسل و قرآن.

نزد من، برای زن تازه زا، درمانی همانند خرما و برای بیمار، درمانی همانند عسل وجود ندارد.

خداوند برکت را در عسل قرار داده است. درمان دردها در آن است و هفتاد پیامبر، دوام سودمندیِ آن را از خداوند خواسته اند.

به چیزی برتر از شربت عسل، درمان جسته نشده است.

عسل، چه خوب نوشیدنی ا ی است! قلب را مراقبت می کند و سردیِ سینه را از میان می برد.

عسل، شفایی است که باد و تب را دور می کند.

اگر در چیزی درمانی باشد، در نیشتر حجامتگر و [در] نوشیدنی ای از عسل است.

تازیان، به چیزی بهتر از مَکشِ حجامتگر یا نوشیدنی ای از عسل درمان نکرده اند.

اگر در چیزی از این داروهایتان خیری باشد، در نوشیدنی ای از عسل، یا نیشتر حجامتگر و یا گزشی از آتش است و البته من، داغ کردن را دوست ندارم.

درمان، سه چیز است: نوشیدنی ای از عسل، نیشتر حجامتگر، و گزشی از آتش، اما من، امت خویش را از داغ کردن، بازمی دارم.

با سه چیز، بدن شاداب می شود و رشد می کند: «بوی خوش، لباس نرم و خوردن عسل».

امام علی(ع)

در عسل، درمان است.

بیمار، به چیزی همانند خوردن عسل، درمان نیافته است.

عسل، شفای هر بیماری است و بیماری ای هم در آن نیست؛ بلغم را کم می کند و دل را جلا می دهد.

لیسیدن عسل، شفای هر درد است. خداوند فرموده است: «از درونِ [شکمِ] آن [زنبور] شهدی که به رنگ های گوناگون است، بیرون می آید که در آن، برای مردم درمان است.» خوردن عسل، همراه با قرائت قرآن و جویدن کُندُر، بلغم را از بین می برد.

در عسل، درمان هر دردی است. هرکس ناشتا یک انگشت از آن را بلیسد، بلغم [وی] را پایان می دهد، صفرا را فرو می نشانَد، تلخه سیاه (زرداب) را مانع می شود، ذهن را صفا می بخشد و اگر که همراه با کُندُر خورده شود، حافظه را نکو می سازد.

خوردن عسل و سیاه دانه بر شما لازم است.[3]

هرکس می خواهد در همه زمستان از سرماخوردگی دور بماند، هر روز سه لقمه شهد بخورد.

آن حضرت از اجداد گرامی اش نقل می کند که رسول خدا فرمود: «اگر در چیزی درمان باشد، در نیشتر حجامتگر یا شربتی از عسل است».[4]

«لا تردُوا شربة العسل علی من اتاکم بها؛ چنانچه کسی برای شما عسل هدیه آورد، دست او را رد نکنید».[5]

در المعجم الأوسط، از سائب بن یزید نقل شده است: پیامبر خدا به حجامت، امر کرد و فرمود: «مردم به هیچ چیزی بهتر از حجامت یا نوشیدن عسل روی نیاورده اند».

در تاریخ دمشق از عامر بن مالک نقل شده است: «به سبب تبی که داشتم، کسی را نزد پیامبر فرستادم و از ایشان دارو و درمانی خواستم. ایشان برایم ظرفی عسل فرستادند».

در تاریخ دمشق از عبدالله بن بریده نقل شده است که می گفت: عموی عامر بن طُفَیل برایم نقل کرد که وی، به پیامبر خدا اسبی هدیه داد و برای ایشان نوشت: «در من دُبَیله ای پدید آمده است. از جانب خویش، برایم دارویی بفرست.» پیامبر، به دلیل اینکه عامر، هنوز اسلام نیاورده بود، اسب را برگرداند. همچنین خیکی از عسل به وی اهدا کرد و فرمود: «با این، درمان کن».

امام باقر(ع)

طبّ عرب، در هفت چیز است: نیشتر حجامتگر، شیاف، حمّام، انفیه، قی کردن، نوشیدن قدری عسل، و آخرین درمان هم داغ کردن است و شاید نوره را هم بدان بیفزایند.

امام هادی(ع)

هنگامی­که درباره تبِ یک روز در میان، از ایشان پرسیدند، فرمود: قدری عسل و شونیز (سیاه دانه)، بردارید و سه لیسه انگشت از آن بخورید. در این صورت، تب ریشه کن خواهد شد و هر دوی اینها مبارک هستند.

بهترین چیز برای تب ربع، آن است که در روز غلبه تب، فالوده ای که با عسل درست شده و زعفران فراوانی دارد، خورده شود و در آن روز، چیزی دیگر خورده نشود.[6]

خواص دارویی عسل

عسل پیش از آنکه غذایی مفید باشد، اکسیری پرارزش است که سال های سال از آن برای دارو و درمان استفاده شده و حاوی حدود هشتاد درصد ماده مفید برای انسان است. در دنیا هیچ غذایی به اندازه عسل، از مواد غذایی سرشار نیست و به اندازه عسل نیروی کهربایی و پرتوافشانی های رادیواکتیوی ندارد. تمام مواد مورد نیاز بدن را به­طور طبیعی دارد و قندش برای هر سنی مناسب است. سرشار از ارزشمند ترین مواد حیاتی است که به گفته دانشمندان روسی، تأثیر بسزایی در رشد و حیات انسانی دارد. آنها معتقدند عسل برای رشد تمام اعضای بدن مفید است. بیشتر عناصر جزئی و مواد معدنی و ویتامین ها را که در گل و در دامان خورشید پرورش یافته اند، داراست. این ماده غذایی به دلیل مواد زنده ای که همراه خود به بدن انسان می برد، از دیگر مواد قندی برتر و بهتر است.

عسل، معجزه گر است و در درمان انواع بیماری ها کاربرد دارد. از عسل، داروهای زیادی برای لطافت و زیبایی پوست، ورم چشم، خشکی و ترک خوردگی پوست می سازند.

عسل در ترمیم انواع زخم ها اثری معجزه آسا دارد. عبرانی ها نزدیک به سه­هزار سال پیش، با عسل، زخم ها را درمان می کرده اند. عسل ضدعفونی کننده است و براساس گزارش پژوهشگران دانشگاه سیدنی، زخم ها را زود بهبود می بخشد.[7]

یونانی ها، از عسل برای تقویت باروری مردان استفاده می کردند. بقراط، آن را به­عنوان مسهل و برای درمان دردهای دستگاه تنفسی، کبد و کلیه ها به­کار می برد. حدود پنجاه گزارش در ژورنال های پزشکی درباره تأثیر عسل در پوشاندن زخم و درمان عفونت های چشمی و اسهال وجود دارد. سولیمان (Soiman) عسل را در ترکیبی برای درمان گواتر به کار برده است. براساس گزارش برنامه علمی بیمدرو (Beymd Roo) در آفریقا اثبات شده است که عسل تأثیر زیادی در کنترل عفونت های حاصل از سوختگی دارد. آبرامور (Abramor) و همکارانش در سال 1938 از عسل در درمان سوختگی چشم استفاده کردند. این ماده غذایی، در آلمان یکی از ارکان اصلی رژیم های غذایی بیماران مبتلا به ورم های سرطانی (ایسلر) را تشکیل می دهد.

ایکس یو و همکارانش در سال 1989 در چین، محلولی از عسل را برای بیماران مبتلا به ایدز، سرطان و عفونت های مختلف تهیه کردند.

دکتر Eta در سال 1998 به موردی از کاربرد بسیار مؤثر عسل در پیوند پوست به ضایعات پوستی مننگو کوکال، اشاره کرده است. عسل در درمان کم خونی نیز بسیار مؤثر است و گلبول های قرمز خون را افزایش می دهد. همچنین، خاصیت ضدخونریزی دارد و از این نظر می تواند نقص ویتامین k بدن را جبران کند.

دکتر توماس در مقاله ای در نشریه acet می نویسد: «در موارد ضعف قلب، مشاهده شده است که عسل می تواند در بازگرداندن فعالیت قلب و زنده نگه داشتن بیماران تأثیر زیادی داشته باشد».

بحث درباره خواص درمانی و قدرت شفا بخشی عسل در بیماری های گوناگون، بسیار گسترده است؛ زیرا شفایی­که خداوند متعال آن را بیان کند، گسترده و عظیم خواهد بود. ازاین روست که خداوند حکیم و بلندمرتبه، شفای مردم را در «عسل» قرار داده است.[8]

خواص و مواد موجود در عسل

عسل از قدیمی ترین و نخستین شیرین کننده هایی است که انسان استفاده کرده و شامل قندهایی چون گلوکز، فروکتوز، مواد معدنی همچون منیزیم، پتاسیم، کلسیم، کلرید سدیم، گوگرد، آهن و فسفات است. همچنین ویتامین هایی همچونB1 ، B2 ، B3 ،B5 ، B6 و C نیز براساس کیفیت و نوع عسل، به نسبت های متفاوت در آن دیده می شود.

افزون بر اینها، مس، ید و روی نیز در حد کمی در عسل وجود دارد. به همین دلیل در حال حاضر، زنبورهای عسل یکی از بخش های اساسی و اصلی اقتصاد کشاورزی سالم به­شمار می آیند. از ویژگی های مهم عسل، خاصیت میکروب کشی آن است. عسل یک ضدعفونی کننده طبیعی است و پژوهش های انجام شده در سال های اخیر نشان می دهد که گذاشتن آن بر روی زخم ها مانع عفونت می شود. از آنجا­ که عسل حاوی مواد آنتی باکتریایی است، می تواند به خوبی باعث بهبود زخم ها شود.

چگونه عسل در ترمیم زخم ها مؤثر است؟

زمانی که عسل با رطوبت بدن تماس پیدا می کند، آنزیم گلوکز اکسیداز که زنبورها در عسل ایجاد کرده اند، به آرامی آزاد می شود و پراکسید ئیدروژن ضدعفــونی کننده به میزان زیادی آزاد می شود که می تواند در حدی که به خود بافت آسیب نرسد، باکتری ها را نابود کند. در ادامه، با جذب مایعات و مواد مقوی به منطقه آسیب دیده، باعث رشد سلولی و جلوگیری از خشک شدن زخم می شود.

فعالیت استمیک عسل، یک لایه مایع، میان بافت ها و بانداژ تشکیل می دهد که باعث می شود در هنگام نیاز، بدون درد و بدون پارگی سلول های جدید، جابه جا گردد. به همین دلیل در برخی بیمارستان های دنیا، برای درمان زخم بستر، از ترکیبات عسل استفاده می شود.

از گذشته تا کنون بسیاری از بیماری ها با عسل درمان شده اند. مهم ترین خاصیت عسل، ضدمیکروب بودن آن است. با اینکه عسل یک ماده کاملاً خوراکی است و باید محیط خوبی برای پرورش میکروب ها باشد، میکروب ها در کنار عسل نابود می شوند و اجساد آنها نیز به مرور از بین می رود؛ زیرا عسل حاوی آنتی­بیوتیک و آنزیم دیاستاز است. در گذشته، از این خاصیتعسل، برای از بین بردن پینه های دست و پا سود می­جستند.

مصرف عسل به دلیل داشتن آنتی­اکسیدان، برای سلامت قلب و عروق مفید است. عسل به سلامت پوست کمک می­کند و ضد پیری است.

در قدیم، بسیاری از داروها را بعسلمخلوط می کردند؛ زیرا خاصیت بهبود بخشی داروها را چندبرابر می کرده و امروزه هم از عسل در بسیاری از محصولات آرایشی و بهداشتی استفاده می کنند.

• از عسل در فراورده های ضد سرفه به طور مستقیم و غیرمستقیم استفاده می شود. مضمضه و غرغره کردن شربت عسل، برای برطرف کردن زخم های دهان و ورم گلو بسیار سودمند است. عسل ضد آسم است.

• با اینکه بسیار شیرین است، برای دندان ها و لثه مضر نیست، بلکه لثه ها را سالم می سازد و دندان ها را سفید می کند.

• دستگاه گوارش را پاک می سازد و ضد اسهال است. در تحقیقات، ثابت شده برای درمان عفونت های معده با هلیکو باکتر پیلوری بسیار مفید و مؤثر است. ازاین رو، ضد زخم معده و ضد زخم دستگاه گوارش است.

• در درمان آب مروارید (کاتاراکت) مفید است.

• بادشکن است و برای درمان قولنج روده تجویز می­شود و در مسمومیت های غذایی، دستگاه گوارش را پاک می­سازد.

• دوست کبد و نوعی پادزهر است، پس در بیماری­های کبدی مصرف آن مفید است. سکنجبینی که با عسل تهیه می شود، صفرابری بسیار عالی است.

• سنگ های کلیه و مثانه را از بین می برد. برای این منظور، باید آن را با کُندُر مصرف کرد.

• خواب آور است و به مبتلایان به بیماری کم خوابی توصیه می شود قبل از خواب، چند قاشق مرباخوری عسل میل کنند.

• برای درمان کم اشتهایی مفید است و گردش جریان خون را در بدن بهبود می­بخشد، ازاین رو به رشد عضلات کمک می کند. پس برای بچه های کم اشتها و افراد ورزش کار بسیار مفید است.

• گرفتگی مویرگ ها را باز می کند و برای عروق بسیار مفید است. پس سالمندان اگر هر روز شربت عسل و لیموی تازه بنوشند، عمر طولانی تری خواهند داشت.

• حتی موم عسل نیز خواص زیادی دارد و ماسک آن بر صورت، چین و چروک و فرورفتگی های پوست را می پوشاند و پوست را لطیف می کند.

براساس مقاله های پژوهشی سال های 1984ـ 2001، نتایج دست کم 25 تحقیق درباره آثار ضدزخم بودن عسل مثبت بوده و عسل به عنوان التیام دهنده زخم و نگهدارنده پوست، تأیید شده است. همچنین چهل مورد دیگر نشان داده، اثر عسل در جلوگیری از خون ریزی، 88 درصد موفق بوده که اثر ضدمیکروب نیز چنین بوده است.

خاصیت ضدمیکروبی در عسل با PH حدود 2/3 تا 5 درصد به هیدروژن پراکسید(H2O2) مرتبط است که از تغییرات آنزیمی گلوکز به گلوکونیک اسید حاصل می شود. به­هرحال اثر ضدمیکروبی عسل، پس از گرم شدن یا قرار گرفتن در نور آفتاب، کاهش می یابد.[9]

خواص دارویی عسل که در علم پزشکی اثبات شده، به این شرح است:

1. خواص ضد­باکتریایی و آنتی­بیوتیکی و همچنین خاصیت ضد­التهابی عسل.

2. گلوکز و فروکتوز عسل به سرعت جذب و به انرژی تبدیل می شوند.

3. اعمال کبد را فعال می کند و در دفع سموم (دتوکسکشین) از کبد مؤثر است.

4. حرکات و ترشحات روده را بهبود می بخشد.

عسل، ملیّن است و ترشحات روده ها را تحریک می کند. فشار اسمزی بالا، وجود ترکیبات معطر و استیل کولین، باعث پیدایش این آثار می شود.

ابوعلی سینا، دانشمند مشهور ایرانی و بزرگ ترین پزشک زمان خود، در کتاب قانون پزشکی اش، ده ها نسخه بر پایه موم و عسل به­کار برده و خواص شفابخش عسل را در درمان انواع بیماری ها یادآور شده است. او می­نویسد عسل در هنگام زیاد شدن بلغم، اندرون را تقویت، نیرو را زیاد و اشتها را باز می کند. به عقیده وی، عسل غذایی است که بدن را سالم و تقویت می کند. حافظه را نیرو می بخشد و گذشته را در خاطر زنده می گرداند. اندیشه را پاک می سازد و زبان را می گشاید.

بنابراین، بزرگان دینی ما در عصر های گذشته، با الهام از وحی الهی، بر فایده های مواد غذایی مختلف، از جمله عسل و کاربرد آن در درمان بیماری های گوناگون تأکید و بر پیروان خویش مصرف آن را توصیه کرده اند. برای استفاده از سخنان آن بزرگواران در زمینه شناخت غذاهای مفید و نیز رعایت اصول بهداشتی و درمانی در جامعه، پژوهش های فراوانی لازم است که در این مسیر، احیای طب اسلامی، امری ضروری به­شمار می رود.

پی نوشت ها:

[1]. لغت نامه دهخدا.

[2]. بحارالانوار، ج 62، ص 295.

[3]. همان، ص 227.

[4]. رمز الصحه، ص 301.

[5]. عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 137.

[6]. علی محمد حیدری نراقی، نسخه های شفابخش، 1386، چ 4، ص 171.

[7]. سید حسین فتاحی معصوم، تغذیه از دیدگاه اسلام و دانش پزشکی، مشهد، 1384.

[8]. زهرا یعقوبی، مجله دنیای تغذیه، ش 50، ص 36

[9].http://www.tebyan.com/NutritionHeath/(Foods)/OtherFoods/2005/6/25/1/1858.htm